«Ավա՜ղ, անկախությանը հաջորդած տարիները «բացառիկ» չեղան մեր մշակույթի համար»

«Իրատես de facto»-ի հյուրը գրող-գրականագետ, թարգմանիչ, ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹՈՓՉՅԱՆՆ է: Մեր զրույցի թեման գրականությունն է, կինոն, Ցեղասպանության մոտեցող 100-րդ տարելիցն ու մեր ժամանակը: Հիշեցնենք, որ այս տարի լրանում է անվանի մտավորականի 75-ամյակը:

«ԽԱՂՈՂԸ ՆՈՒՅՆՆ Է, ԱՅԳԻՆ ՆՈՒՅՆՆ Է, ԲԱՅՑ ԳԻՆԻՆ` ՏԱՐԲԵՐ»

-Պարոն Թոփչյան, Դուք մեծ դերակատարում եք ունեցել «Գարունի» սերնդի ձևավորման գործում: Ինչո՞վ առանձնացավ այդ սերունդը, ի՞նչ տեղ գրավեց մեր գրականության պատմության և, ինչո՞ւ ոչ, աշխարհի գրականության մեջ:
-Պիտի անսպասելի համեմատություն անեմ: Ֆրանսիայում գինիների գնահատման հինգաստիճանի սանդղակ կա. 1. Բացառիկ տարի։ 2. Շատ լավ տարի։ 3. Լավ տարի։ 4. Միջակ տարի։ 5. Անհաջող տարի: Կախված տարվա եղանակներից, արևոտ ու անձրևոտ օրերի քանակից, նույն տարածքից, նույն վազից և նույն հնձանից նույն գինեգործը կարող է մի տարի անմահական գինի ստանալ, մյուս տարի՝ գինու տնազ: Խաղողը նույնն է, այգին նույնն է, բայց գինին՝ տարբեր: Մեր գրականության «բացառիկ տարիները» եղան քսաներորդի դարասկիզբը՝ նախաեղեռնյան շրջանը, և վաթսունականները: Երկու դեպքում էլ գործեց միևնույն օրինաչափությունը` մեր մշակույթը համաշխարհային կոնտեքստի մեջ էր: Եվ եթե քսաներորդ դարասկզբին մեր գրողներն ու արվեստագետները Եվրոպան ու Պետերբուրգը Մոսկվայի հետ (որոնք նույնպես եվրոպական մշակույթի ստեղծարար կենտրոններից էին) «ջրի ճամփա» էին սարքել, ապա վաթսունականներին մենք սկսեցինք ստեղծագործել մշակութային նկատելի մեկուսացման մեջ, «երկաթե վարագույրից» այսդին: Սակայն դա չխանգարեց, որպեսզի մենք ժամանակի ոգին զգանք և արտահայտենք արձակում ու պոեզիայում:
-Ասացիք, որ «երկաթե վարագույրը» կար և, բնականաբար, շփումներն Արևմուտքի հետ հասցված էին նվազագույնի: Ինչպե՞ս կարող էինք այդ պայմաններում «համաշխարհային կոնտեքստի» մեջ լինել և ժամանակի ոգին արտահայտել:
-Այդ հարցի պատասխանը տալիս է Ստեֆան Ցվայգը իր «Եվրոպացու հուշերը» հրաշալի գրքում: Նա գրում է՝ այն սերունդը, որը նորի պահանջն ունի, օդի միջով զգում է ժամանակի ոգին: Բացի այդ, լեզուներ գիտեինք, հետաքրքիր գրքեր էին ընկնում մեր ձեռքը, «ԼվՏրՑՐՈվվՈÿ սՌՑպՐՈՑցՐՈ» ամսագիրն էր տպվում Մոսկվայում, հանդիպումներ էին լինում հետաքրքիր մարդկանց հետ:
- Ասել է թե` «վարագույրն» այնքան էլ «երկաթե» չէր:
-Գուցե` փնտրողի, նորի պահանջն ունեցողի համար: Այդ գրքերը գալիս էին մեզ համոզելու, որ մենք ճիշտ ենք զգում ժամանակը, աշխարհի հետ համաքայլ ենք: Այնպես որ, վտանգավորն արտաքին «վարագույրը» չէ, այլ ներքին կապանքները. մարդիկ կան այսօր, որ հասնում են Փարիզ, բայց իրենց «բոստանից» զատ` ուրիշ բան չեն տեսնում: Մեր գրականության ամենալուսավոր դեմքերից մեկը՝ Րաֆֆին, Թիֆլիսից այն կողմ չգնաց, բայց մարգարեաբար տեսավ իր ժամանակն ու մեր ապագան:
-Շարունակելով Ձեր համեմատությունը՝ նույն այգուց և նույն խաղողից քամված այսօրվա գինին ինչպե՞ս կգնահատեիք:
-Ավա՜ղ, անկախությանը հաջորդած տարիները «բացառիկ» չեղան մեր մշակույթի համար: Այսօր, երբ բացվել են բոլոր սահմանները, և կարող ենք ուղղակի, առանց քաղաքական-գաղափարական հսկողության հաղորդակցվել աշխարհի ուզած գրողի և հրատարակչի հետ, մեր գրականությունը, չնչին բացառությունները չհաշված, կրիայի պես մտել է իր պատյանի մեջ և բավարարվում է իր «ներքին ռեսուրսներով»: Այդ «ներքինն» էլ բավական աղքատիկ է, երբեմն էլ` ախտագին: Հասարակական հետաքրքրություններից ինքնակամ մեկուսացած, փոթորկող աշխարհի տագնապներին խուլ` մեր գրականությունը տրվել է տենդագին ինքնազննմանը:
-Իսկ չե՞ք կարծում, որ այդ «տենդագին ինքնազննումը» հարազատ պատկերն է մեր այսօրվա հայկական իրականության, ուր պառակտում կա անհատի և հասարակության միջև, ուր մարդն իր ստեղծարար տարերքով պահանջարկված չէ, ուր քաղաքացիական ազնիվ նախաձեռնությունները մեծ մասամբ դեմ են առնում վարչական և այլ կարգի արգելքների ու մարում:
-Թերևս: Պայմանով, որ «փոքրի» մեջ մեծը ներկայացվի, պայմանով, որ ես տեսնեմ պառակտման հասարակական պատճառները և դրանից ածանցվող դրամատիզմը: Սա ինձ հիշեցնում է մեր արձակի խոշորագույն դեմքերից մեկի՝ Վազգեն Շուշանյանի գրականությունը, որն իր օրերի եվրոպական մեծ գրողների հետ միաժամանակ և դեռ նրանցից էլ առաջ տեսավ պառակտումն ինքնամփոփվող անհատի և հասարակության միջև: Խորհրդանշական է նրա գործերից մեկի վերնագիրը՝ «Ներքին դաշտանկար»: Ըստ որում, նրա հերոսը՝ գաղթական հայը, հայտնվել է կորուսյալ անցյալի և ձեռք չբերված ներկայի միջև:

«ԻՍԿ ՄԵՆՔ ԱՅՍՕՐ ԶԲԱՂՎԱԾ ԵՆՔ ԻՐԱՐ ԽԱՆԳԱՐԵԼՈՎ` ՆԵՐՍՈՒՄ ՈՒ ԴՐՍՈՒՄ»

-Ասում են` գրաքննադատների շնորհիվ է ձևավորվում գրականությունը և նրանց «թեթև ձեռքով» գրական պրոցեսից կարող են դուրս մնալ արժանի անուններ` չհասնելով անգամ «ժամանակի դատին»:
-Հազիվ թե: Տաղանդավոր մարդուն կարող են խանգարել, բայց նրա ճամփան իսպառ փակել չեն կարող: Քսան տարի շարունակ խավարամիտ քննադատների մի խումբ փորձում էր փակել բանաստեղծների մի ամբողջ սերնդի ճամփան, մի բանավեճը հաջորդում էր մյուսին, և ի՞նչ… Այդ քննադատներից շատերն ասպարեզում չկան, իսկ բանաստեղծները գրապայքարում թրծվեցին և ավելի զորացան: Իսկական քննադատը ծնվում է դժվարին և ազնվագույն մի առաքելությամբ՝ գրողի հետ հավասարապես մասնակցել նորի ստեղծման պատասխանատու առաքելությանը: Ի դեպ, մեծն Վիկտոր Շկլովսկին գրաքննադատից պահանջում էր ոչ միայն «գրականաիմացություն» (литературоведение), այլև «գրականահասկացություն» (литературопонимание), իսկ ես կարծում եմ, որ քննադատից պետք է պահանջել նաև «գրականաստեղծում» (литературосозидание): Մինչդեռ, մեզանում հաճախ քննադատության կամ գրականագիտության ասպարեզ են մտնում նրանք, ովքեր մինչ այդ փառահեղորեն ձախողվել են պոեզիայում կամ արձակում, ուստի, ասես իրենց անհաջողության վրեժն են լուծում տաղանդներից: Նման «քննադատները» պարզապես զբաղված են «գրականասպանությամբ»:
-Մշակութային ի՞նչ հեռանկարներ, համագործակցության ինչպիսի՞ հնարավորություններ ունենք միջազգային ասպարեզում:
-Մեր մշակույթը Եվրոպայում այսօր ոչ մեկին պետք չէ, ոչ թե որ թույլ է, այլ որովհետև պետք չէ նախ և առաջ մեզ: Իսկական արվեստն ու գրականությունը Հայաստանում այսօր դարձել են կույր աղիք, որը, ինչպես հայտնի է, վաղ թե ուշ հեռացվում է: Փոխարենը, ասպարեզը լցված է մշակութային սուռոգատներով, ավելի ճիշտ կլիներ ասել՝ մշակութային օփիումով, որն ամեն օր, հսկայական չափաբաժիններով պարտադրվում է ժողովրդին: Իսկ Եվրոպայում այսօր մշակույթը ծայր աստիճանի քաղաքականացված է: Դա առանձնապես նկատելի է դառնում, երբ ներկայացվում է Արևելյան Եվրոպայի կամ ԽՍՀՄ նախկին հանրապետությունների մշակույթը: Գոյություն ունի քաղաքական մաղ, որի միջով պարտադիր անցնում են արվեստի և գրականության գործերը: Իսկ մենք այսօր զբաղված ենք իրար խանգարելով՝ ներսում ու դրսում։

«ԿԻՆՈՆ ԴԱԺԱՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ Է ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ»

-«Գարունին» հաջորդել է «Հայֆիլմ» կինոստուդիան, ուր անցկացրել եք Ձեր կյանքի տասը տարիները՝ աշխատելով որպես գլխավոր խմբագիր և տնօրեն: Ի՞նչ տվեց Ձեզ կինոն:
-Կինոն շատ բան սովորեցրեց ինձ և հատկապես ցույց տվեց գրական մի շարք «հանճարեղ» գործերի սնանկությունը: Կինոն դաժան քննություն է գրականության համար: Գործեր կան, որ փորձում ես հանել էկրան, բայց պարզվում է` ընդամենը բառակույտ են: Վերջերս Փարիզում Մարքսի «Կապիտալը» բեմադրեցին, իսկ մեզանում փառաբանված վեպեր կան, որոնք լավագույն դեպքում կարելի է գործածել որպես անխափան քնաբերներ:
-Հետանկախության շրջանում հայկական կինոյի համար նոր փուլ է սկսվում: Սակայն լավ կինոյի, առավել ևս հայկական կինոյի մասին խոսք լինել կարծես չի կարող: Սա բնականո՞ն ընթացք է, և արդյոք ժամանա՞կ է պետք որակյալ կինո ունենալու համար, թե՞ պարզապես մենք ճիշտ ճանապարհով չենք ընթանում:
-Մեր կինոգետներից մեկը գրեց, թե Հայաստանում տարեկան մոտ 100 ֆիլմ է ստեղծվում: Ես բախտ չեմ ունեցել այդ 100-ը դիտելու, և անկարելի է, բայց առայսօր դիտել եմ հայկական երեք լավ ֆիլմ: Մյուսները վախենում եմ նայել, որպեսզի վերջնականապես չհիասթափվեմ:
-Չե՞ք կարծում, որ կինոն հարուստ երկրի մշակույթ է:
-Կինոն կայսերական արվեստ է: Բավական չէ միայն փող ունենալ, բավական չէ նաև ուժեղ գրականություն, տաղանդավոր բեմադրիչներ և փայլուն դերասաններ ունենալ, այդ բոլորը շարունակաբար իրացնելու համար պետք է ունենալ նաև պետական հզոր գաղափարախոսություն: ԱՄՆ-ը և ԽՍՀՄ-ը դրա ապացույցն են: Մշակութային ներուժ ունեցող որոշ երկրներ կարող են մի շրջան հաջողության հասնել, ինչպես Իտալիան, Ֆրանսիան, Շվեդիան կամ Լեհաստանը, բայց հետո հաջորդում է լճացումը: Իսկ այժմ լրջորեն ասպարեզ են մտնում Չինաստանը և Իրանը, դա օրինաչափ է, և ես մեծ սպասումներ ունեմ:

«ԱՌԱՅՍՕՐ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆՈՐԵՆ ՄՇԱԿԵԼՈՒ ՀՍՏԱԿ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ՉՈՒՆԵՆՔ»

-Կան որոշ նախագծեր, որ կյանքի են կոչվելու Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի շեմին, բայց դրանք չեն խոստանում «Դաշնակահար» կամ «Շինդլերի ցուցակ» լինել: Ի՞նչ գիտեք այս մասին:
-Լավ ասացիք՝ «որոշ»: Այդ «նախագծերը» մշակվում են նախանձելի կոնսպիրացիայի պայմաններում, ասես մասոնական օթյակի գերթաքուն մի նիստ է, որին մասնակցելու իրավունք ունեն միայն առանձընտրյալ գաղտնահաղորդները։ Ես դրանց շարքում չեմ, բայց բախտ եմ ունեցել այդ նախագծերից մեկ-երկուսին ծանոթանալու, և հավանաբար պիտի ազգովին աղոթենք, որ դրանք երբեք չիրականանան: Իսկ եթե անկեղծ ասեմ, ապա լավագույնը կլիներ, որ 100-ամյակի առթիվ Հայաստանում ընդհանրապես ոչինչ չնկարվեր: Մենք պատրաստ չենք այդպիսի ֆիլմ նկարելու: Երանի սխալվեմ, բայց դատելով մեր երկրի քաղաքական-հասարակական, վերջապես տնտեսական-մշակութային վիճակից, ժողովրդի հոգեվիճակից, կինոարվեստի մեր համեստագույն հնարավորություններից, ես ոչ մի լավ բան չեմ սպասում: Չասած այն մասին, որ առայսօր ցեղասպանությունը գեղարվեստորեն մշակելու հստակ գաղափարախոսություն չունենք: Եվ չի երևում, թե վերևները շա՜տ մտահոգված են դրանով։ Թող ուզած թեմայով տասնյակ ու տասնյակ անհաջող ֆիլմեր նկարեն, բայց այս դեպքում ձախողումն անթույլատրելի է:
- Նախագծերից մի երկուսի մասին էլ մամուլում խոսվեց:
-Իսկապես, տխմարության, զավեշտի, անինքնասիրության, վերջապես, սրբապղծության տիրույթներում գտնվող նախագծեր: Հրճվալից հանդիսավորությամբ հայտարարվեց, թե Սպիլբերգը պիտի ֆիլմ նկարի այդ թեմայով: Հետո լուրը ժխտվեց: Որոշ ժամանակ անց նորից հաստատվեց, և հաջորդեց անորոշ լռությունը: Մեկ ուրիշն էլ ԱՄՆ-ից, ծանոթ ազգանունով, ապագա ֆիլմի աֆիշներով հեղեղեց մամուլը, Հոլիվուդի ամենանշանավոր և ամենաթանկ դերասանների անուններն էին հոլովվում, և այս աղմուկին էլ անորոշ լռություն հաջորդեց: Սակայն ամենաողբալին Ֆրանսիայում հաստատված, «Երրորդ հարկ» կոչվող ակումբի նախկին անդամներից մեկի տենչանքն է՝ Ցեղասպանության 100-ամյակի կապակցությամբ ինստալյացիա անել Փարիզում՝ կազմված միլիոն ու կես խմված ու չորացված թեյի տոպրակներից: Այս անհեթեթությանը նույնիսկ «Ֆիգարո» թերթն անդրադարձավ: Շնորհակալ լինենք, որ թեյի տոպրակներ է ընտրել և ոչ թե գործածված ուրիշ բաներ։ Չշարունակենք:
-Ձեր գրքերի հիման վրա ֆիլմ նկարահանելու մասին չե՞ք մտածել: «Բանկ Օտոմանը», կարծես ավելի շատ կինոսցենար է:
-Մի՞թե ես պիտի մտածեմ այդ մասին:
-Թուրքիան, անշուշտ, կինոյի միջոցով փորձելու է հերքել ցեղասպանությունը, բայց, կարծում եք, լավ կինո նկարահանելը բավակա՞ն է պատմական նման «մեծ ճշմարտությունը» կոծկելու համար:
-Շատ կուզեի, որ նկարահանեն, այդ ժխտումն ինքնին յուրատեսակ հաստատում կդառնար, բայց չեմ կարծում, թե թուրքերն այդքան հիմար կլինեն:
-Հայաստանում և Մոսկվայում որպես գրաքննադատ հաստատվելուց հետո, կտրուկ, գուցե և անսպասելի անցում կատարեցիք դեպի գեղարվեստական գրականություն: Ձեր վեպերը, պիեսները, պատմվածքները անմիջապես թարգմանվեցին մի քանի լեզուներով և բեմադրվեցին Եվրոպայում:
-Այդ անցումը եղավ բնական, նույնիսկ աննկատ: Անկախությանը հաջորդած մղձավանջային տարիներին ես գրեթե ամեն օր հոդվածներ էի գրում՝ Հայաստանի, սփյուռքի, ռուսական ու եվրոպական ԶԼՄ-ների համար: Բայց եկավ մի պահ, որ պահանջ ծնվեց՝ այդ ահավոր իրականության և սպասվելիք արհավիրքների մասին խոսել ուրիշ՝ գեղարվեստական արձակի լեզվով: Այդպես ծնվեց «Կիրկե կղզին» հակաուտոպիկ վեպը: Ավելի քան քսան տարի առաջ ստեղծված այդ գործում կանխատեսումներ կան, որոնք այսօր, ցավոք, իրականություն են դարձել: Օրինակ՝ արհեստածին «հրաշք երեխաները», ովքեր բառիս բուն իմաստով խժռում են երկիրը, մանավանդ հանքերը։ Հաջորդը՝ «Եվ անգամ մահից հետո»-ն, նույնպես անսպասելի ծնվեց: Ռուբեն Սևակի ժառանգությամբ ես վաղուց էի զբաղվում և մտադիր էի մենագրություն գրել, բայց տեսա, որ վեպն ավելի ճիշտ կլինի, քանի որ նրա կյանքը չափազանց վիպական է: Հաջորդը «Բանկ Օտոմանն» էր, որ ամենաբախտավորը եղավ՝ միանգամից թարգմանվեց երեք լեզվով՝ ֆրանսերեն, ռուսերեն և ռումիներեն: Հիմա չորրորդն է հերթում:
- Իսկ դրան ի՞նչ կհաջորդի:
-Դրան կհաջորդի վիպակների և պատմվածքների ծավալուն մի ժողովածու, որը պատրաստ է, բայց չուզեցի այս տարի տպել, քանի որ արդեն երկու գիրք լույս տեսավ 75-ամյակիս առթիվ: Մեկը անկախությունից հետո գրված հոդվածներիս յոթհարյուրէջանոց ժողովածուն էր՝ «Ժամանակների միջև» վերնագրով, որն արագորեն սպառվում է գրախանութներում, մյուսը շվեյցարացի մեծ արձակագիր, «Գոնկուր» մրցանակի դափնեկիր Ժակ Շեսսեի վեպն էր՝ իմ թարգմանությամբ: Այնպես որ, երեքը գուցե շատ կլիներ:

«ԱՅՍՕՐՎԱ ԴԻՎԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ ՉԷԻ ՈՒԶԻ ԼԻՆԵԼ 20 ՏԱՐԵԿԱՆ»

-Եթե նորից լինեիք 20 տարեկան, ինչպե՞ս կապրեիք Ձեր կյանքը:
-Այսօրվա դիվական աշխարհում չէի ուզի 20 տարեկան լինել, և ես շա՜տ մտահոգ եմ մեր, ընդհանրապես, աշխարհի երիտասարդության համար:
-Դուք մշտապես հետևում եք հայաստանյան իրադարձություններին, ըստ Ձեզ, որո՞նք են այն խնդիրները, որ անհապաղ լուծում են պահանջում:
-Հայաստանն այսօր խնդիրներով լցված մի տարածք է, որոնցից շատերի լուծման բանալին դրսում է, բայց կա մեկը և, իմ կարծիքով, ամենակարևորը, որի լուծումը բացառապես կախված է մեզնից. ապագա մայրերի ջարդը սաղմնային վիճակում: Եռանիշ, նույնիսկ քառանիշ թվեր են բերում։ Զարհուրելի է։ Այս բարբարոսությունը որտեղի՞ց, ինչպե՞ս մտավ Հայաստան ու արմատավորվե՜ց։ Պետք է անհապաղ վերջ դնել սրան՝ բոլոր միջոցներով: Մյուս կորուստները, այսպես թե այնպես, կվերականգնվեն, սակայն այս մեկը վերջնական ու անշտկելի կարող է լինել:
-Հիմնականում մարդկանց երազանքների մի մասն է իրականանում, ինքներդ Ձեր ստեղծածից գո՞հ եք, կարո՞ղ եք ասել, որ Ձեր նպատակները, առաքելությունն իրագործել եք առավելագույնս:
-Դժվարանում եմ այդ հարցին պատասխանել, քանի որ բազմաթիվ ծրագրեր ունեմ: Աստված ուժ, կարողություն և ժամանակ տա դրանք իրագործելու:

Զրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ